از روستاها تا شرکت‌های دانش‌بنیان / گفتوگو با بهزاد شیری، مدیرعامل پست‌بانک درباره بانکداری دیجیتال از دل روستاها و ۳۴ کیلومتر دور از شهر
کمک به توسعه زیرساخت بانکی کشور، به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار و روستایی از رسالت‌های پست‌بانک است. البته به موازات آن ارائه خدمات مطلوب در مناطق شهری نیز از اولویت‌های این بانک است. پست‌بانک در مناطقی که شاید از نظر اقتصادی برای سایر بانک‌ها مقرون‌به‌صرفه نباشد و بانک‌های دیگر اشتیاقی به فعالیت در این زمینه نداشته باشند، فعالیت گسترده‌ای دارد
به گزارش فرهنگ اقتصاد-مدیرعامل پست‌بانک می‌گوید برای آنکه دقیق‌تر بفهمیم پست‌بانک بر اساس چه نیازی ایجاد شد، باید ۲۵ سال به عقب برگردیم؛ دوره‌ای که به گفته او مستمری‌بگیران روستایی برای دریافت حقوق ماهانه‌شان باید منتظر می‌ماندند تا مأموران پست در خانه‌هایشان را بزنند و پول را به آنها بدهند. همان دوره‌هایی که برای ثبت‌نام در کنکور و دانشگاه و سیم‌کارت باید به پست‌بانک مراجعه می‌کردیم. من اما به این ۲۵ سال از زاویه‌ای دیگر نگاه می‌کنم. از دریچه تجربه شخصی‌ام. چند سال پیش به دلایلی مدتی را در منطقه «دشتیاری» چابهار زندگی کردم. منطقه‌ای دورافتاده و مانند اغلب مناطق دورافتاده دیگر، محروم.
منطقه‌ای وسیع با مردمانی نجیب که فاصله زیادی تا آبادانی شهری دارد. فقط برای رسیدن به چابهار که مرکز شهرستان است یک ساعت باید با ماشین رفت. در آن بخشی از دشتیاری که من زندگی می‌کردم، به‌جز یک دفتر پست‌بانک، هیچ نشانه‌ای از بانک دولتی و خصوصی یا هر مؤسسه مالی دیگری ندیدم. برایم عجیب بود. با خودم فکر می‌کردم چرا هیچ بانکی در این منطقه و بسیاری از مناطق دورافتاده دیگر نیست. پاسخی نداشتم. روزی همین سؤال را از مدیر یکی از بانک‌های دولتی پرسیدم. جوابی که شنیدم این بود: هزینه زیادی دارد. منظور از هزینه این بود که هر روز صبح ماشین حمل پول باید به هر منطقه دورافتاده‌ای برود و در مسیر هم یک کاروان اسکورت و امنیتی همراهی‌اش کنند.
در شهر اما از این خبرها نیست. شعبه‌های بانکی در کنار یکدیگر فعال‌اند و احتمالاً مشتری و مراجعه‌کننده دارند. پست‌بانک اما بر خلاف دیگر بانک‌ها در هزاران روستاها و منطقه دورافتاده که گاه تا شعاع چند صدکیلومتری آن هیچ بانک دیگری حضور ندارد، حضور فعالانه‌ای دارد. فرقی ندارد بنا به دستور باشد یا وظیفه یا مسئولیت اجتماعی؛ سخت‌ترین مأموریت را در نظام بانکداری کشور قبول کرده است. شاید این‌طور به نظر برسد که این حضور پرهزینه است و گران، اما بهزاد شیری، مدیرعامل پست‌بانک می‌گوید رسالت این بانک تأمین مالی خرد است و قدم‌برداشتن در مسیرهای پرسنگلاخ و به‌ظاهر پرهزینه مدیریت بانکی را بلد هستند. از فعالیت بر بستر شبکه و اقتصاد شبکه تا نظارت‌های گسترده و برون‌سپاری خدمات و استفاده از ظرفیتهای بومی و… .
حالا همه‌چیز در پست‌بانک تغییر کرده و این بانک فراتر از ارائه ساده خدمات مالی و بانکی، به یکی از پیشگامان بانکداری دیجیتال در کشور تبدیل شده و دست راست دولت برای حمایت از کسب‌و‌کارهای نوآورانه و دانش‌بنیان است. برای بانکی که شعاع حرکتی‌اش جغرافیای روستایی کشور است و تا همین چند سال پیش هم احتمال ورشکستگی‌‌اش می‌رفت، بانکداری دیجیتال رستاخیزی است عظیم و در نگاه اول دور از باور.
بهزاد شیری اما رمز و راز آن را می‌داند و برایمان توضیح می‌دهد. او دکترای اقتصاد پول و بانکداری دارد و کمتر از دو سال پیش به مدیرعاملی پست‌بانک رسید. شیری در دو مقطع سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به‌ترتیب رئیس گروه معاملات و تسهیلات و مدیرکل اعتبارات و سرمایه‌گذاری پست‌بانک بوده و بعد از چند سال خدمت در بانک‌های سپه و گمرک و چندین شرکت سرمایه‌گذاری دیگر، مجدداً از سال ۱۳۹۸ به خانواده پست‌بانک برگشته است. با او درباره گذشته، حال و آینده پست‌بانک ایران گفتوگو کرده‌ایم.
پست‌بانک به‌منظور گسترش شمول خدمات بانکی در دوردست‌ترین مناطق نیز حضور دارد. از دیرباز پوشش بانکی یکی از وظایف مهم دولت‌ها به‌شمار می‌رفته و از این نظر در ایران شاید بتوان پست‌بانک را یکی از بازوهای دولت برای این مقصود تلقی کرد. فلسفه ایجاد پست‌بانک‌ها چه بوده و به نظرتان تا چه حد در تحقق اهداف اولیه خود موفق عمل کرده است؟
هر مفهومی بر اساس مقتضیات زمان خودش و جهت پاسخگویی به نیازمندی‌های همان زمان شکل می‌گیرد. برای پاسخ‌دادن به پرسش شما باید به ۲۵ سال پیش برگشت و بررسی کرد که چه نیازمندی‌‌هایی مطرح بوده و چه پاسخ‌هایی به آنها داده شده است. ۲۵ سال قبل، مباحثی مثل توسعه اقتصاد دیجیتال یا اقتصاد بی‌وزن (weightless economy) چندان مطرح نبود؛ بلکه این مفاهیم به‌مرور جایگاه و وزن بیشتری در تولید ناخالص ملی و اقتصاد پیدا کردند.
پست‌بانک به‌عنوان پست مالی در اکثر کشورهای جهان به‌دلیل ضرورت نقل‌وانتقال مالی ایجاد شد. از اوایل قرن بیستم، پست‌بانک‌هایی در دیگر کشورها تأسیس شده بود و در حال حاضر نیز آلمان و ژاپن پیشگامان پست‌بانک در دنیا هستند. کار اصلی پست‌بانک‌ها انجام پست‌های مالی است. ۲۵ سال قبل یک فرد بازنشسته برای دریافت مستمری خود مثل امروز به اینترنت‌بانک یا همراه‌بانکی دسترسی نداشت که مستمری خود را از یک حساب به حساب دیگر انتقال دهد. به همین دلیل به شرکت‌های خدمات مالی نیاز بود که مستمری‌ها را درب خانه به آنها تحویل دهند. بسته و کالا را شرکت‌های پستی تحویل می‌دهند، اما پول و اقلام مالی را پست‌بانک تحویل می‌دهد؛ با این هدف که میزان ایاب و ذهاب و تردد را در شهر به حداقل برساند و ضمن ارتقای امنیت، از شلوغی و ترافیک نیز بکاهد. پست‌بانک در ایران با همین ایده شکل گرفت.
ابتدا از درون شرکت پست، یک مجموعه کوچک به نام «پست مالی» متولد شد و به‌مرور هم با حوزه مالی و بانکی ارتباط گسترده‌ای برقرار کرد. در سال ۱۳۷۴ قانون ایجاد پست‌بانک تصویب شد و یک سال بعد شروع به فعالیت کرد. طی چهار یا پنج سال، این نهاد از «شورای پول و اعتبار» هم مجوز بانک دریافت کرد. از این مرحله به بعد فعالیت‌های پست‌بانک گسترده‌تر شد. در برهه‌ای فرایندهای ثبت‌نام دانشگاه‌ها، آموزش عالی، دانشگاه آزاد و سیم‌کارت‌های موبایل همگی از طریق پست‌بانک انجام می‌شدند.
در برنامه چهارم توسعه کشور حکم به «ایجاد دفاتر خدمات ارتباطی» داده شد. وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در آن زمان مکلف شد در نقاط مختلف شهری و روستایی دفاتری برای ارائه خدمات دولت الکترونیکی ایجاد کند. اجرای این پروژه به شرکت‌های پست، مخابرات و پست‌بانک واگذار شد. طبق برنامه، این سه نهاد باید در ۱۰ هزار نقطه شهری و روستایی دفاتر خدمات ارتباطی ایجاد می‌کردند تا به مردم خدمات پستی، مخابراتی و مالی ارائه دهند. پست، فرایندهای پستی را انجام می‌داد؛ مخابرات کارهای مخابراتی و خدمات سیم‌کارت و پرداخت قبوض و پست‌بانک مسائل مالی را پیش می‌برد.
پست‌بانک ایران مفهوم جدیدی به نام بانکداری عاملی را در صنعت بانکی کشور جا انداخت که بر اساس اسناد بالادستی منحصربه‌فرد است. بانکداری عاملی به معنای سپردن خدمات مالی و بانکی به بخش خصوصی و اعمال نظارت بر آن است. این خدمات بانکی بر اساس قانون در مناطق روستایی و کم‌برخوردار ارائه می‌شود و پست‌بانک به‌عنوان بانک تخصصی حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات به مأموریت سازمانی می‌پردازد. بر اساس همین دو مأموریت، پست‌بانک مکلف بود به فعالان حوزه‌های مرتبط، خدمات بانکی ارائه کند. سند راهبردی پست‌بانک نیز که در سال جاری رونمایی می‌شود، بر مبنای همین دو استراتژی تدوین شده است. مجموع تلاش‌های صورت‌گرفته موجب شده که هم‌اکنون بیش از ۲۰ درصد جمعیت روستایی کشور تحت پوشش خدمات مستقیم پست‌بانک قرار بگیرد.
ارائه وام و تسهیلات و کمک به اشتغال پایدار در مناطق روستایی از اولویت‌های پست‌بانک است و خوشبختانه به دستاوردهای خوبی در این زمینه رسیده‌ایم. دسترسی به بانکداری الکترونیکی و اینترنتی به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار نیز از دیگر راهبردهای موفقیت‌آمیز پست‌بانک است. با وجود همه اینها پست‌بانک در برنامه پنج‌ساله راهبردی خود هم طرح‌های جدیدی را برای گسترش خدمات مالی و بانکی، به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌برخوردار در دست اقدام دارد و برای رسیدن به وضعیت مطلوب تلاش خواهد کرد. ارائه سوپرمارکت مالی (ارائه خدمات متنوع پولی و مالی) از مهم‌ترین راهبردهایی است که دنبال می‌کنیم.
آیا تنها راهبرد بانک، توسعه خدمات بانکی در مناطق روستایی و کم‌برخوردار است؟ سؤال دیگر این است که پست‌بانک به‌دنبال رقابت با دیگر بانک‌ها برای افزایش سهم خود از بازار است یا تمرکز خود را بر همان اهداف اولیه ارائه خدمات در مناطق کم‌برخوردار گذاشته است؟
پست‌بانک به استناد قانون، بانک توسعه‌ای و تخصصی بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات و مناطق روستایی و کم‌برخوردار است. بر این اساس پست‌بانک می‌تواند به نیازمندی‌های مالی و بانکی این بخش پاسخ دهد. همچنین حمایت مالی از استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، از اولویت‌های پست‌بانک است. رویکرد ما این است که برای حمایت از فعالان این بخش، از ابزارهای سنتی تأمین مالی به سمت ابزارهای مدرن تغییر جهت دهیم؛ چراکه نوع دارایی‌های فعالان این بخش، متفاوت از سایر بخش‌هاست؛ بنابراین باید راه‌حل‌ها و ابزارهای اختصاصی آنها را فراهم آورد.
راجع به بخش دوم پرسش‌تان باید بگویم که ما در پست‌بانک دو هدف را دنبال می‌کنیم که لزوماً هم بی‌ارتباط به یکدیگر نیستند. ظرفیتهای اقتصادی زیادی در بخش فناوری اطلاعات ارتباطات مناطق روستایی وجود دارد؛ در نتیجه تعمیق خدمات مالی و پولی به مشارکت اقتصادی این بخش‌ها به اقتصاد ملی کمک خواهد کرد. نباید فراموش کرد سهم اقتصاد دیجیتال در افق ۱۴۰۴ باید به ۱۰ درصد اقتصاد ملی برسد و مناطق روستایی نیز باید حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص داخلی را تأمین کنند. به بیان دیگر از هر چهار ریال تولید در کشور، یک ریال آن در مناطق روستایی انجام می‌شود. بنابراین برای افزایش سهم اقتصاد دیجیتال و روستایی در اقتصاد ملی به خدمات متنوع پولی و مالی نیاز است که این هدف را پست‌بانک با جدیت و به‌صورت همه‌جانبه دنبال می‌کند.
از سوی دیگر پست‌بانک در ارائه خدمات در مناطق شهری نیز بسیار فعال است. زیرساخت‌های بانکی، گسترش شعب، دستگاههای خودپرداز، پایانه‌های فروش و اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک و اپ موبایلی در مناطق شهری نیز گسترش یافته است و در این زمینه چشم‌انداز بانک «انتخاب اول مشتریان» است. بنابراین افزایش سهم بانک از بازار پولی و مالی به همراه گسترش این خدمات در مناطق کم‌برخوردار از اولویت‌های همزمان این بانک است.
ارائه خدمات مالی و بانکی در تمام مناطق و بخش‌های کشور و به‌ویژه مناطق دورافتاده هزینه‌بر است. پست‌بانک بنا به بیانیه مأموریت یا وظیفه یا مسئولیت اجتماعی به ارائه خدمت و توسعه آن اقدام می‌کند. در چنین شرایطی، هزینه‌ها را چطور مدیریت می‌کنید؟ می‌دانیم که پست‌بانک در مناطقی فعال است که دیگر بانک‌ها در آنجا یا حضور ندارند یا اگر هم حضور داشته باشند، حضورشان کم‌رنگ است.از لحاظ هزینه و درآمد، بانکداری و مدیریت آن در چنین مناطقی چه چالش‌هایی به همراه دارد؟ آیا نوعی تبعیض میان خودتان با دیگر بانک‌های دولتی و خصوصی احساس نمی‌کنید؟ هیچ‌وقت به این فکر نکرده‌اید که باید بخشی از سختی کار را نیز دیگر بانک‌ها بر عهده بگیرند؟
سؤال بسیار خوبی را مطرح کردید. پست‌بانک ایران، یک بانک روستاییِ به‌روزشده است. یک بانک شهری نیست. یکی از رسالت‌های پست‌بانک، تحقق بانکداری خرد یا تأمین مالی خرد است. در بانک‌های خصوصی، دولتی و حتی خصولتی، مشتریان کلان فعالیت می‌کنند. تجربه کشورهای دیگر دنیا مثل پاکستان و هندوستان نیز نشان داده که هزینه تمام‌شده خدمات مالی در روستا بالاتر است. راهکار اساسی برای حل این چالش، انتخاب بانکداری عاملی و مشارکت‌دادن بخش خصوصی در امور بانکی کشور بوده است؛ به‌طوری که به بهبود قیمت تمام‌شده و ارائه تسهیلات حتی با نرخ‌هایی کمتر از سایر بانک‌های مطرح کشور برای روستاییان عزیز منجر شود.
اگر تعداد خودپردازهای بانک ملی را با پست‌بانک مقایسه کنید، متوجه می‌شوید که میزان خودپردازهای هر دو بانک تقریباً به یک اندازه است. در حالی که بانک ملی بیش از سه هزار شعبه دارد، ولی تعداد شعب پست‌بانک در شهرها به ۴۰۰ شعبه می‌رسد. برخی خدماتی که ما به روستاییان ارائه می‌کنیم، بر اساس ابزارهای پرداخت و از طریق همین خودپردازها، پین‌پدها و دستگاههای کارت‌خوان است. به عبارت دیگر پست‌بانک به‌عنوان بانک روستایی در ارائه خدمات بانکی در روستاها، امکان استفاده از ابزارهای مختلف را دارد. با اینترنت‌بانک و موبایل‌بانک نیز در روستاهایی که شبکه اینترنت فراهم باشد، خدمت‌رسانی می‌کنیم. خوشبختانه در دولت حاضر، در بسیاری از روستاها شبکه اینترنت و مخابرات وجود دارد و ما نیز حضورمان را ثبت کرده‌ایم. در حال حاضر۸۱ درصد از جمعیت روستایی کشور به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به خدمات پست‌بانک دسترسی دارند.
ارائه خدمات بر بستر شبکه، هزینه‌های پست‌بانک را کاهش داده است. دومین نکته این است که پست‌بانک «اقتصادِ شبکه» ایجاد کرده است. مفهوم اقتصاد شبکه را توضیح می‌دهم. فرض کنید در دنیا فقط یک دستگاه فکس وجود داشته باشد که متعلق به یک نفر باشد، در این صورت این دستگاه ارزشی ندارد، اما اگر فرد دیگری هم همان دستگاه فکس را داشته باشد، دستگاه فکس فرد اول ارزش پیدا می‌کند؛ چراکه به اطلاعات یکدیگر دسترسی پیدا می‌کنند.
اگر نفر سوم هم دستگاه فکس داشته باشد، دو دستگاه اول نیز ارزشمند می‌شوند. حال اگر در جامعه‌ای هزاران دستگاه فکس به وجود آید، یکدیگر را پوشش می‌دهند و ارزش زیادی به وجود می‌آورند. پست‌بانک در روستاها اقتصاد بانکی شبکه‌ای ایجاد کرده است. در حال حاضر در کل کشور حدود شش هزار واحد بانکی روستایی داریم که یکدیگر را پوشش می‌دهند. برای مثال ماشین حمل پول پست‌بانک فقط به یک روستای خاص نمی‌رود؛ بلکه وجه نقد ۱۵ باجه عابربانک را هم تأمین می‌کند. این دومین راهکاری است که برای کاهش هزینه در پست‌بانک عملیاتی شده است.
سومین روش کاهش هزینه ما، برون‌سپاری خدمات است. قرار نیست همه خدمات را به وسیله نهادهای دولتی ارائه کنیم؛ بلکه ارائه خدمت از طریق مردم به مردم نیز ممکن است. باجه‌های بانکی پست‌بانک در روستاها از طریق یکی از اهالی تحصیل‌کرده همان روستا تأسیس می‌شوند. نیروهای بانک را نیز از میان اهالی روستا انتخاب می‌کنیم و هیچ ارتباط استخدامی نیز با ما ندارند. یعنی خودشان یک واحد اقتصادی بخش خصوصی را تحت حاکمیت ما می‌سازند تا فرایندها را انجام دهند.
چه پارامترهایی در انتخاب محل شعبه و حضور پست‌بانک مؤثر و دخیل هستند؟
در انتخاب محل شعبه ارزیابی‌های کارشناسی صورت می‌گیرد. معیارهایی برای جانمایی شعبه و دستگاههای خودپرداز وجود دارد. دسترسی سهل و آسان مردم، تراکم جمیعتی و نگاه توسعه‌ای از اهم پارامترهاست. دسترسی آسان مردم به خدمات بانکی از رسالت‌های پست‌بانک است. بنابراین تلاش می‌شود این زیرساخت‌ها به گونه‌ای متناسب در میان شهرها و روستاها توزیع شوند. افزون بر این، تلاش می‌شود در مناطق پرجمعیت و دارای تراکم مراکز اقتصادی و صنعتی نیز برای رفاه مردم خدمات ارائه شود.
از این رهگذر، جانمایی برخی شعب و زیرساخت‌های بانکی با نگاه توسعه‌ای و به‌منظور کمک به مناطق کم‌برخوردار انجام می‌شود و صرفاً ارزیابی اقتصادی و تحلیل هزینه ـ فایده نیست. البته ارزیابی‌های دوره‌ای از عملکرد شعب و دستگاههای خودپرداز انجام می‌شود و بعد از آن متناسب با شرایط و نیازها تغییراتی در توزیع زیرساخت بانکی صورت می‌گیرد و چنانچه نیاز باشد، امکانات جدیدی به ظرفیتهای قبلی اضافه می‌کنیم.
آیا اینکه شخص دیگری غیر از کارمندان پست‌بانک را متصدی ارائه خدمات در واحدهای پست‌بانک قرار می‌دهید، ریسک را بالا نمی‌برد؟
ما بالاترین نظارت را اعمال می‌کنیم. سیستم نظارتی ما چندلایه است. اینکه ما خدمات مالی و پولی را به بخش خصوصی در نقاط دورافتاده بسپاریم و مطمئن باشیم که فرایندها به‌درستی انجام می‌شود، به نظارت‌های ما بستگی دارد. نظارت غیرحضوری پست‌بانک از طریق سیستم مرکزی اعمال می‌شود. در پست‌بانک تمام شعب بانک از طریق بانکداری متمرکز به هم متصل و یکپارچه هستند و همین به ما قدرت نظارت می‌دهد. تمام مراودات مالی مشکوک نیز بررسی می‌شوند. برای مثال اگر همکاران ما متوجه شوند که دو تراکنش با مبلغ مشابه در زمان مشابه صورت گرفته، سریعاً مسئله را بررسی می‌کنند. بدین ترتیب تخلفات احتمالی کشف می‌شود.
علاوه بر آن، سیستم نظارت منطقه‌ای در پست‌بانک تعریف شده که به باجه‌ها سرکشی می‌کنند. سومین نظارت نیز از طریق شعبه اتفاق می‌افتد؛ زیرا عملیات تمام باجه‌ها به‌صورت خوشه‌ای به یک شعبه متصل است و برای برخی کارها باید از شعبه اجازه گرفته شود. فرایندها و خدمات در پست‌بانک سطح‌بندی شده است. برای برخی فرایندها، تأیید دومرحله‌ای لازم است؛ یعنی ابتدا باجه محلی تأیید می‌کند و پس از آن باجه منطقه‌ای. برای برخی فرایندها هم تأییدیه سه‌مرحله‌ای تعریف شده است. تیک اول را باجه روستایی می‌زند، دومی را شعبه ناظر در شهر و نظارت نیز بر عهده ارکان نظارتی استان، منطقه و ستاد مرکزی است.
طی دوره ۲۰ یا ۲۱ماهه گذشته به جرئت می‌گویم که میزان تخلفات باجه‌ها حتی به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد. شعب به ثبات نسبی رسیده‌اند و علاوه بر آن می‌دانیم که اینها شرکای تجاری ما هستند؛ پس همواره تلاش کرده‌ایم وضع شرکای تجاری‌مان بهبود یابد. ما باور داریم که هر موقع هزینه تخلف سنگین باشد، میزان تخلف کاهش می‌یابد. با توجه به تقویت درآمد باجه‌ها به‌دلیل رشد خدمات پولی و مالی، افزایش خوبی در سال‌های اخیر داشته که این موضوع باعث کاهش تخلفات نیز شده است.
درآمد این شعب از چه طریقی است؟ آیا فقط از طریق کارمزد کسب درآمد می‌کنند؟
در پست‌بانک تعاریف خاصی برای بحث کارمزد داریم؛ مثلاً هر نوع خدمتی از جمله قرض‌الحسنه جاری، کوتاه‌مدت، بلندمدت، حواله و… که بیش از ۴۰ نوع خدمت بانکی است که برای هر یک کارمزد معینی پرداخت می‌شود. اگر واحد پست‌بانک دارای دستگاه عابربانک باشد، بابت آن یک میزان مشخص کارمزد دریافت می‌کند و… خوشبختانه وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، بخش مهمی از خودپردازهای روستایی را از منابع اختصاصی خود و در قالب قرارداد BOT با ما خریداری و نصب کرده است، یعنی ما پنج سال پشتیبانی و خدمات ارائه می‌دهیم و پس از آن مالکیت به پست‌بانک منتقل می‌شود و در اختیار باجه‌های بانکی روستایی قرار می‌گیرند.
برای اینکه عاملیت‌ها به شکلی شایسته انتخاب شوند و گرفتار اهرم‌های فشار و رانت و… نشوید، چه اقداماتی انجام می‌دهید؟ بالأخره شبکه پست‌بانک شش هزار واحد بانکی دارد و احتمالاً بسیاری وسوسه می‌شوند سراغ پست‌بانک بروند. چه نظارت‌هایی در این زمینه اعمال می‌کنید؟
در علم اقتصاد می‌گویند که هر ابداعی در بازار رقابتی اتفاق بیفتد، بیشترین سود را ابداع‌کننده آن می‌برد. بعد از مدتی که خلاقیت فراگیر شد و دیگران نیز وارد بازار شدند، سود نفر اول را کم می‌کنیم. قرار نیست در یک نقطه فقط یک واحد بانکی باشد ولا غیر. اگر کسی واقعاً بتواند آیین‌نامه‌های پست‌بانک را به‌درستی اجرا کند و ارزش‌افزوده ایجاد کند، به او هم مجوز می‌دهیم. پست‌بانک هیچ‌گونه انحصارطلبی ندارد و هیچ الزامی هم وجود ندارد که در هر منطقه فقط یک واحد پست‌بانک داشته باشیم. تعداد درخواست‌ها بدون محدودیت است، مشروط بر اینکه چارچوب‌ها و آیین‌نامه‌های مقرراتی و نظارتی ما را رعایت کنند. در مناطقی که به نظرمان برسد بیش از یک باجه به‌صرفه نیست و چند نفر هم متقاضی باشند، انتخاب را بر عهده کمیسیون مربوطه می‌گذاریم تا یک نفر از اهالی روستا که تحصیلات دانشگاهی مرتبط داشته باشد، انتخاب شود.
ما نیز در پست‌بانک برای فرد متقاضی دوره‌های آزمون و آموزش و ارزیابی برگزار می‌کنیم. اینها یکی از فیلترهای تعدیل و نظارت به‌شمار می‌رود. دستورالعمل جامعی در خصوص انتخاب کارگزار خدمات بانکی روستایی در پست‌بانک ایران وجود دارد که شامل بررسی‌های لازم در خصوص انتخاب و هدایت نمایندگی‌های باجه‌هاست.
اگر ما نظارت‌هایمان دقیق نباشد، عوارض آن در سیستم هویدا می‌شود. واقعیت این است که رقابتی‌شدن در صنعت پسندیده است، اما در نظام بانکی باید از رقابتی‌کردن پرهیز کرد؛ چراکه هزینه رقابت در این عرصه را تسهیلات‌گیرنده می‌پردازد. در این شرایط، قیمت تمام‌شده پول برای تولیدکننده افزایش می‌یابد و سرکوب سرمایه‌گذاری اتفاق می‌افتد. بازار پول نیازمند ضابطه‌گذاری دقیق و نظارت قوی است. در پست‌بانک نیز نظارت کاملی بر شعب صورت می‌گیرد تا انحصار و عواقب آن به جامعه تحمیل نشود.
پست‌بانک وظیفه خود را حضور و خدمات‌رسانی به دورترین نقاط و کم‌برخوردارترین اقشار می‌داند. فلسفه وجودی‌اش هم حضور در مناطقی است که بانک‌های دیگر در آنجا حضور نمی‌یابند. آیا با گسترش زیرساخت‌های ارتباطاتی و بانکداری الکترونیکی، تغییری در ماهیت پست‌بانک و راهبرد و اهداف آن ایجاد شده است؟
کمک به توسعه زیرساخت بانکی کشور، به‌ویژه در مناطق کم‌برخوردار و روستایی از رسالت‌های پست‌بانک است. البته به موازات آن ارائه خدمات مطلوب در مناطق شهری نیز از اولویت‌های این بانک است. پست‌بانک در مناطقی که شاید از نظر اقتصادی برای سایر بانک‌ها مقرون‌به‌صرفه نباشد و بانک‌های دیگر اشتیاقی به فعالیت در این زمینه نداشته باشند، فعالیت گسترده‌ای دارد و تا به امروز هم تلاش کرده دسترسی به خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را در ایران، به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌برخوردار گسترش دهد.
علاوه بر این سعی شده خدمات جدید از قبیل امکان خریدوفروش صندوق‌های قابل معامله را که توسط دولت واگذار می‌شود، از طریق دستگاههای خودپرداز در مناطق یادشده فراهم کند؛ همچنین تسهیلات مناسبی برای ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار در این مناطق ارائه می‌شود و… . بنابراین اهداف پست‌بانک که ارائه خدمات پولی و مالی گسترده برای همه مردم، به‌ویژه در مناطق روستایی است، تغییری نکرده؛ اما این هدف با بهره‌مندی از راهبردهای جدید و بهره‌برداری از ظرفیتهای جدید فناوری در حوزه بانکی و تحولات وسیع در نظام مالی صورت می‌گیرد.
در این راه و به‌خصوص گسترش زیرساخت‌های ارتباطی چه تعاملی با دیگر نهادهای دولتی دارید؟ از سویی نیز به واسطه همین حضور و ارتباط مستقیم با مردم مناطق کم‌برخوردار و داده‌هایی که از آنها دریافت می‌کنید، احتمالاً بهتر از هر نهاد دیگری با معضلات و گرفتاری‌های آنها آشنایی دارید. همین اطلاعات را می‌توان مبنایی برای فعالیت‌های زیرساختی دیگر مثل جانمایی دکل‌های مخابراتی قرار داد. آیا پست‌بانک چنین اطلاعاتی را برای توسعه بهینه زیرساخت‌ها و گسترش خدمات به اشتراک می‌گذارد؟
پست‌بانک فی‌نفسه زیرساخت‌های ارتباطات و اطلاعات را برای اهالی منطقه ایجاد نمی‌کند؛ بلکه فقط مجاز است خدمات مالی و بانکی بر بستر زیرساخت‌های موجود ارائه کند. پست‌بانک اولین نهادی است که بازخورد می‌دهد که آیا زیرساخت‌های موجود به‌خوبی کار می‌کنند یا نه. بارها اتفاق افتاده گزارش‌هایی دریافت کرده‌ایم که برای مثال ارتباطات در فلان روستا قطع شده است.
ارائه خدمات بانکی و مالی، نوعی زیرساخت است. یک فعال اقتصادی که در نقطه دورافتاده‌ای واحد تولیدی راه می‌اندازد؛ یکسری کارگر دارد که می‌خواهد برای آنها تأمین مالی کند، حقوق بپردازد، قبض آب و برق و گاز و… را پرداخت کند؛ پس به زیرساخت‌های مالی و بانکی نیاز دارد. پست‌بانک، زیرساخت لازم را برای خدمات مالی و بانکی در مناطق دورافتاده و روستاها فراهم می‌آورد. ما می‌خواهیم از این هم فراتر برویم و در آینده، سوپرمارکت مالی را فراهم بیاوریم؛ یعنی در کنار خدمات مالی و بانکی، امکان ارائه خدمات بیمه و بازار سرمایه را در دورافتاده‌ترین نقاط کشور فراهم کنیم. همین الآن در باجه‌های بانکی پست‌بانک در روستاها ثبت‌نام سجام صورت می‌گیرد.
روستاییان زیادی دارای سهام عدالت هستند و می‌خواهند در برگزاری مجامع یا دریافت سود سهام شرکت سهیم شوند. این کار از طریق باجه‌های پست‌بانک انجام می‌شود. ما ۱۴ میلیون صاحب حساب در کل شبکه پست‌بانک داریم که ۱۰ میلیون آن حساب‌های روستاییان است و ۲.۵ میلیون نفر هم سهام‌دار عدالت روستانشین. کل سهام عدالت میان ۴۹ میلیون نفر توزیع شد و کسانی که «روش غیرمستقیم» را انتخاب کرده‌اند ۳۰ میلیون هستند. از این ۳۰ میلیون نفر، ۲.۵ میلیون نفر در پست‌بانک دارای حساب هستند.
یارانه‌های مردم روستا از طریق پست‌بانک پرداخت می‌شود. حدود ۲۵ میلیون نفر یارانه‌بگیر داریم که یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از آنها در پست‌بانک حساب دارند. تمام اینها زیرساخت‌های مالی و بانکی هستند که ما در مناطق روستایی فراهم آورده‌ایم.
در ادبیات پولی و بانکی، دو مفهوم کلیدی به نام «بازار پول شهری» و «بازار پول روستایی» وجود دارد. در بازار پول روستایی کدام بانک فعال است؟ شاید شما به نقاط دورافتاده سفر نکرده باشید. ممکن است در اطراف شهرهای مختلف مشاهده کنید برخی بانک‌های کشور تعدادی دستگاه خودپرداز نصب کرده باشند، ولی در نقاط دورافتاده، هیچ زیرساخت بانکی غیر از پست‌بانک وجود ندارد. بعضی باجه‌های روستایی ما در سیستان و بلوچستان، بیش از ۱۷۰ کیلومتر با شهر فاصله دارند و خدمات مالی به مردم ارائه می‌دهند. هرچند بر اساس برآورد ما، متوسط فاصله شش هزار باجه بانکی روستایی پست‌بانک تا شهر حدود ۳۴ کیلومتر است، اما روزانه دو میلیون تراکنش بانکی از طریق باجه‌های روستایی ما انجام می‌شود.
این بدان معناست که به‌طور روزانه، دو میلیون سفر روستاییان به شهر کمتر می‌شود. اگر دو میلیون سفر را ضرب در ۳۴ کیلومتر کنید و هر ۱۰۰ کیلومتر مسافت در اتوبان قزوین ـ زنجان را معادل مصرف یک لیتر بنزین بدانید، متوجه می‌شوید چقدر مصرف بنزین و استهلاک و تصادفات خودرو کاهش می‌یابد و در وقت و نیروی کار صرفه‌جویی می‌شود. این هزینه‌ها در دوران همه‌گیری ویروس کرونا به‌صورت تصاعدی محاسبه می‌شود که خوشبختانه با مدیریت مدبرانه در خصوص ارائه دسترسی‌های مالی در روستاها، به نحو مطلوبی در حال انجام است.
واضح است که پست‌بانک یکی از برنامه‌های نظام بانکی برای گسترش شمول مالی است تا همه مردم بتوانند از خدمات بانکی استفاده کنند. آیا با تغییر جغرافیای جمعیتی باید در نگرش نسبت به شمول مالی و وظیفه پست‌بانک نیز تغییراتی ایجاد شود؟
در حال حاضر به تمامی مناطق کشور (اعم از شهری و روستایی) خدمات متنوع مالی ارائه می‌شود و پست‌بانک این وظیفه را با بهره‌برداری از ظرفیتهای مختلف شعبه‌ای و همچنین توسعه خدمات آنلاین و دیجیتالی در گستره کشور انجام می‌دهد. بنابراین برای ارائه خدمات از نظر جغرافیایی هیچ محدودیتی وجود ندارد و دسترسی برای همگان فراهم است. شمول مالی بر دسترسی کافی، به‌موقع و به‌صرفه خدمات مالی برای همه اقشار جامعه تأکید دارد. هزینه مبادله و عدم امنیت برای خدمات مالی نقدی بالاست.
شمول مالی هم به‌دنبال تسهیل دسترسی افراد برای غلبه بر این مشکلات است. گرچه شمول مالی در مناطق شهری بالاست، اما پست‌بانک در این زمینه نیز پیشگام بوده و گسترش شعب بانکی و توسعه خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را دنبال کرده است. با این اوصاف، در سال‌های گذشته شمول مالی در مناطق روستایی و کم‌برخوردار با شرایط مطلوب فاصله داشت که پست‌بانک تلاش کرده ضریب نفوذ ابزارهای بانکی را در میان مردم افزایش دهد.
از نظر جغرافیای جمعیت، هنوز حدود ۲۰ میلیون نفر در مناطق روستایی سکونت دارند؛ یعنی تقریباً از هر پنج نفر یک نفر در مناطق روستایی ساکن است. هرچند پست‌بانک تلاش زیادی برای ارائه خدمات مستقیم به این مناطق کرده و بیش از ۲۰ درصد جمعیت روستایی را پوشش داده، ولی در تلاش است شمول مالی را در دو بعد گسترش دهد؛ نخست اینکه با شناسایی و ارزیابی دوباره مناطق، امکانات سخت‌افزاری لازم را برای دسترسی مردم به خدمات پولی و مالی فراهم کند. دوم اینکه این بانک به‌دنبال تعمیق و تنوع خدمات مالی با استفاده از ابزارهای مالی متنوع است که به‌صورت سوپرمارکت مالی تعریف شده و به‌دنبال عملیاتی‌سازی آن هستیم. در مجموع باید گفت پست‌بانک، وظایف و مأموریت‌های خود را با بهره‌برداری از فناوری‌های جدید و با رویکردهای نوین انجام داده و شمول مالی را در ابعاد کمی و کیفی توسعه خواهد داد.
در رابطه با توسعه بانکداری دیجیتال چه اقداماتی در پست‌بانک انجام شده و چه برنامه‌هایی را برای آینده طراحی کرده‌اید؟
یکی از مأموریت‌های پست‌بانک، ارائه خدمات به شرکت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و شرکت‌های نوپا و نوآور در آن حوزه است. شرط اول برای ایفای نقش فعال در زمینه خدمات بانکداری دیجیتال، حرکت به سمت تحولات دیجیتال و نهادینه‌کردن فرهنگ دیجیتال است. سپس باید از دیگر فعالان بخش‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات حمایت کند. شرکت‌های نوپا و دانش‌بنیان غالباً وثایق غیرمنقول شهری و بلامعارض و دارایی مالی میلیاردی در اختیار ندارند. واحدهای بانکی که از اینها حمایت می‌کنند، باید به‌دنبال خلاقیت‌هایی باشند که حداقل وثایق و تضامین را از آنها بخواهند.
لازمه چنین کاری آن است که ابتدا خودمان متحول شویم. ما سند راهبردی بانکداری دیجیتال پست‌بانک را تدوین کرده‌ایم که حاصل ۱۸ ماه تلاش گروه‌های متخصص است و در هیئت‌مدیره نیز به تصویب رسیده است و به‌زودی از این سند رونمایی می‌کنیم. ما باور داریم طی پنج سال آتی تحولات چشم‌گیری در زمینه بانکداری دیجیتال در پست‌بانک صورت می‌گیرد.
در این برنامه چشم‌انداز و راهبردهای کلیدی بانک تعریف شده و نقشه راه برای رسیدن به اهداف مشخص شده است. تلاش کرده‌ایم دسترسی به خدمات بانکداری الکترونیکی و اینترنتی را در ایران، به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌برخوردار گسترش دهیم. همچنین به‌دنبال توسعه خدمات اینترنتی از طریق دستگاههای خودپرداز از قبیل خرید یا فروش سهام و ثبت‌نام در سامانه سجام هستیم. در این راستا، تلاش خواهد شد خدمات مالی اینترنتی به مناطق روستایی گسترش یابد. همچنین اقدامات مهمی در زمینه ارائه تمامی خدمات بانکی بر بستر دیجیتال و به‌صورت آنلاین؛ هوشمندسازی و سفارشی‌سازی خدمات در بستر دیجیتال؛ توسعه خدمات موبایل‌بانک (هر موبایل یک شعبه)؛ توسعه بانکداری باز با استفاده از ظرفیت فین‌تک‌ها برای طراحی خدمات جدید برای فعالان اقتصاد روستایی و حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در حال انجام است.
گسترش دسترسی به ابزارهای بانکداری الکترونیکی در مناطق روستایی از راهبردهای اصلی پست‌بانک ایران در حوزه بانکداری دیجیتالی است. در این راستا، تعداد ابزارهای الکترونیکی در مناطق روستایی شامل ۲۶۲۶ خودپرداز، ۵۲۴۹ پایانه شعبه‌ای و ۶۰ هزار پایانه فروشگاهی است که در مجموع به حدود ۶۸ هزار رسیده است. متناسب با گسترش ابزارهای الکترونیکی، در تعداد تراکنش‌ها و مبالغ نیز رشد بسیار خوبی را تجربه کرده‌ایم.
علاوه بر این به‌دلیل افزایش ضریب نفوذ تلفن ثابت و همراه در مناطق روستایی، زیرساخت‌های ارتباطاتی و اینترنتی در مناطق روستایی بهبود پیدا کرده است. بر این مبنا، حداقل‌های مورد نیاز برای ارائه خدمات اینترنتی در بیشتر مناطق روستایی فراهم شده است و پست‌بانک نیز تلاش می‌کند از این ظرفیت‌ها برای ارائه خدمات اینترنتی بهره‌برداری کند. در مناطقی که دسترسی به اینترنت فراهم نباشد، با همکاری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به‌تدریج زیرساخت‌ها تأمین خواهد شد.
در مجموع آنچه از آن مطمئن هستیم، این است که هر چقدر خدمات پست‌بانک بیشتر بر بستر بانکداری دیجیتال سوار شوند، هزینه‌هایمان نیز بیشتر کاهش می‌یابد. قیمت تمام‌شده پول پست‌بانک در پایان سال مالی ۱۳۹۷ معادل ۲۴.۱ درصد بود، اما در سال ۱۳۹۸ آن را به ۱۷.۳ درصد رساندیم. در شش ماه اول امسال هم این رقم به ۱۴.۸ درصد رسید. سند راهبردی ما جزء به جزء در حال اجرایی‌شدن است و با ارائه خدمات غیرحضوری، قیمت تمام‌شده پول به‌سرعت کاهش می‌یابد. معتقدیم بانکداری دیجیتال یک اجبار است، نه انتخاب. ما راه دیگری نداریم.
درباره پست‌بانک و آینده آن، دو مسئله به‌صورت بالقوه برای این بانک و وظایفی که برای آن تعریف شده، تغییراتی به وجود آورد؛ یکی متحول‌شدن جغرافیای روستایی ـ شهری ایران که باعث توسعه برخی روستاها و متروک‌شدن برخی دیگر شده و دوم ظهور انواع راه‌حل‌های فناورانه اطلاعاتی و ارتباطاتی مثل نئوبانک‌ها، کاهش تعداد شعب و… . آیا شما این دو را جزء عوامل تأثیرگذار بر سیاست‌های کلی پست‌بانک می‌دانید؟ درباره بانکداری بدون شعبه چه رویکردی در پیش گرفته‌اید؟
این پرسش که بانک‌ها به سمت توسعه شعب حرکت کنند یا اقتصاد دیجیتال و بانکداری مجازی را جدی‌تر دنبال کنند، بحث روز دنیا در صنعت بانکداری است. در دنیا نُرم‌های تعریف‌شده‌ای وجود دارد که می‌گوید به ازای هر چند ده هزار نفر، باید یک شعبه وجود داشته باشد. طبیعی است که انجام برخی فرایندها فقط به‌صورت حضوری امکان‌پذیر است. بانک‌ها به‌تدریج خدمات خود را از طریق فین‌تک‌ها انجام می‌دهند و به همین دلیل نیاز به شعبه کاهش می‌یابد، ولی ما یک مأموریت متفاوت از سایر بانک‌ها داریم که باعث می‌شود، به استناد قانون، نه‌تنها به سمت کاهش شعب نرویم؛ بلکه به‌دنبال توسعه نقاط تماس در مناطق محروم نیز باشیم.
بخشی از خدمات معمول بانکی پست‌بانک مانند سایر بانک‌هاست، اما ما وظایف حاکمیتی و نظارتی هم داریم که ایجاب می‌کند به توسعه واحد بانکی اقدام کنیم. وقتی خدمات بانکی خود را به عده‌ای دیگر در بخش خصوصی می‌سپاریم، نه‌تنها قادر به کاهش تعداد شعب نیستیم؛ بلکه برای نظارت عالیه، نظارت به‌روز و نظارت دقیق ناچاریم بر تعداد شعب بیفزاییم.
تفاوت ماهوی پست‌بانک با دیگر بانک‌ها این است که شعب بانک‌های متعارف در نقاط تجاری و در دسترس مردم قرار می‌گیرند، اما پست‌بانک الزامی به رعایت این مسئله ندارد که شعبه خود را در مسیرهای اصلی و پرتردد ایجاد کند. گاهی طبقه هجدهم یک مجتمع را به‌عنوان شعبه انتخاب می‌کنیم و خودمان نیز کارهای نظارتی را انجام می‌دهیم. پست‌بانک در شهرها در پی کاهش تعداد شعب است، اما در باجه‌های روستایی و نظارت روستایی، توسعه شعب دنبال می‌شود تا از این طریق بانکداری روستایی تقویت شود.
در واقع پست‌بانک به‌دنبال گسترش بانکداری الکترونیکی است، ولی به‌طور همزمان توسعه شعب را نیز در دستور کار دارد؟
بله، در مناطقی که نیازمند نظارت و واحدهای بانکی روستایی باشند، در پی توسعه هستیم، اما در شهرها شعب موجود را کم می‌کنیم تا به سمت بانکداری دیجیتال برویم. همان‌طور که می‌دانید با گسترش فناوری‌ها، نیاز به شعبه‌های فیزیکی تا حد زیادی کمتر شده است. ایجاد شعب جدید با هزینه‌های زیادی همراه است؛ بنابراین گسترش فیزیکی بانک فقط در صورت ضرورت و تحلیل هزینه ـ فایده صورت می‌گیرد و جزء اولویت‌های راهبردی بانک نیست.
پست‌بانک از جمله بانک‌هایی در ایران است که با رویکرد عمل‌گرایانه و پراگماتیستی در پی عملی‌کردن ایده‌ها و تئوری‌های خود است و در این کار نیز کم‌و‌بیش موفق شده است. چه عواملی در این موفقیت دخیل بوده‌اند؟
در سال مالی ۱۳۹۷ پست‌بانک ۴۳۰ میلیارد تومان زیان داد. سرمایه این شرکت چقدر بوده؟ ۳۲۰ میلیارد تومان. یعنی پست‌بانک در یک سال بیش از سرمایه خودش زیان ایجاد کرد. از ابتدای سال ۱۳۹۸ نقشه راهی طراحی کردیم که شامل برنامه‌های عملیاتی شعب و مناطق بود. شاید بگویید تمام بنگاه‌های اقتصادی از این دست برنامه‌ها دارند، ولی به نظر من اجرای برنامه مهم‌تر است؛ مهم‌تر از آن نظارت است و مهم‌تر از همه، بازخورد نظارت در برنامه‌های آتی. ارزیابی مدیران تک به تک انجام می‌شود.
مدیران دلایل عدم حرکت خود را توضیح می‌دهند. کسانی که موفق شده‌اند علل موفقیت را برای سایر عوامل بازگو می‌کنند و سایرین درس می‌گیرند. پاداش مدیران هم تماماً بر اساس میزان عملکردشان پرداخت می‌شود. سیستم‌های مکانیزه در شعب به نحوی طراحی شده که در هر لحظه می‌توان کارکردها را سنجید.
دومین رویکرد مهم در پست‌بانک این است که فرد مناسب در جایگاه مناسب مشغول به کار شود. برای انتخاب مدیران، از میان مدیران پست‌بانک فراخوان می‌دهیم. گرچه هفت خوان را باید بگذرانند، اما سه مرحله مهم دارد که اگر آنها را رد کنند به مدیریت می‌رسند. احکام نیز بر اساس عملکرد و کارایی صادر می‌شود. این روش‌ها در پست‌بانک تحول ایجاد کرده‌اند.
در پایان اولین سال تجربه نقشه راه پست‌بانک، نه‌تنها از زیان‌دهی خارج شده بودیم؛ بلکه به سود هم رسیدیم؛ چراکه از هزینه تمام‌شده پول کاسته و علاوه بر آن به سوددهی نیز رسیده بودیم.
نکته دیگر اینکه پست‌بانک تنها بانک دولتی است که سهام آن در بورس معامله می‌شود و علاوه بر دولت، ۴۰ هزار شخص حقیقی هم سهام‌دار آن هستند. یعنی ۴۰ هزار و یک نفر عملکرد ما را رصد می‌کنند و ما به‌صورت ماهیانه پاسخگوی آنها هستیم. ضمن اینکه گزارش‌های ما در کدال بورس نیز در دسترس است. تأکید زیادی بر برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت داریم. در حقیقت مقوله نظارت را بسیار مهم می‌دانیم؛ چراکه اگر بر یک برنامه بد نظارت صورت گیرد، بیش از برنامه خوبی که بر آن نظارت نشود، احتمال رسیدن به موفقیت وجود دارد. در پست‌بانک هیچ برنامه‌ای روی قفسه کتابخانه خاک نمی‌خورد؛ بلکه معتقدیم تمام برنامه‌های تدوین‌شده باید اجرا شوند.
منبع: ماهنامه عصر تراکنش
به اشتراک بگذارید:
لینک خبر: